شیعر بە ڕیتمی سەما
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ سەرچاوەی ڕیتم وەك وشە و زاراوە بۆ شیعری گریكی و لاتینی دەگەڕێتەوە، وەك چۆن لە پێكهێنانی زمانە ئەوروپییەكان رۆڵی هەیە.. بە دیوەكەی دیكەش ئەو دەستەواژەیە بەشێوەیەكی ورد بۆ موزیكا سازاوە.. لە هەموو ئەوانەدا (ریتم) وەك ناوەندیاری قسەكردن و هونەری میلۆدی و كۆمەڵێك بواری دیكە بە كار دەهێنرێت. كاتێك قسە لە ریتم لە شیعری دلاوەر قەرەداغی دەكەم، قسە لە زەمەنێك دەكەم، مامەڵەكردن و بونیادی ئەو زەمەنە قسەی زۆر دەبات، ئەویش لە رێگای جۆری هەستیاری و هەژموونی ئەو شتانەی هەستیاریمان بە هۆی بیستنەوە دەوڕوژێنێ! بەڵام كاتێك قسە لە ئاستی زمان دەكەم، قسە لە ئاگایی مەعریفەی شیعری دەكەم، كە زمانی تا ئەو ئاستە بەرزكردۆتەوە... كەواتە قسەكردنی یەكەمم پەیوەندی بە مرۆڤ و هەست و زەمەنەوە هەیە و (ئاگامەندی دەروونی) دەنوێنێ.. قسەكردنی دووەمم پەیوەندی بە زمانەوەیە و (ئاگایی مەعریفی) بەرجەستە دەكات .. (1) دلاوەر قەرەداغی لە ئاگامەندی دەروونییەوە هەستی لیریكی و سۆزی مرۆیی بە ویستی یەكێتی گوتن و یەكێتی دەروونەوە گرێ دەدات، بۆیە دەبینین ویستی گوتن بە سادەیی مانا و چێژەوە دەلكێنێت، بە مانایەكی دیكە جەوهەری ئاگامەندی دەروونی بە گوتنی جوان و ئاستەكانی ماناوە بەند دەكات و پێیوایە تایبەتمەندی جوانی مرۆڤ لە ژیاندۆستییەوە سەرچاوە دەگرێ، مرۆڤ دەژی بۆ ئەوەی هەنگاو بەرەو یەكێتی گوتن و مانا و ئاستەكانی ماناوە بنێت.. هەموو ئەوانە بە جۆرێك لە جۆرەكان بە هێزی ریتم و سەمای وشەوە دەلكێن، بەو مانایەش بۆ دۆزینەوەی ئاگامەندی دەروونی، سادەیی مانا و ئاستەكانی مانا و فرە رەهەندی ناوكۆیی وەك نیشانە بەرز دەكەینەوە .. هێزی ریتم لە هونەری داڕشتندایە، واتە چۆن سەمای وشە و ئاستەكانی قوڵیی مانا لە داڕشتندا رێكدەخات؟! شیكردنەوەی هونەری داڕشتن بە بونیادی دووبارەكردنەوە لە قەسیدەكانی شاعیردا دەپێوین، واتە لە رێگای دووبارەكردنەوەی پیت و وشە و دەستەواژە و زاراوە.. هەوڵدەدەم پێویستی دووبارەكردنەوە بە بونیادی دووبارەكردنەوەی ناوكۆیی ببەستمەوە! دەمەوێ بڵێم دلاوەر قەرەداغی لە رێگای بونیادی دووبارەكردنەوەوە زەنگی موزیكا و نەوای ریتم بە خوێنەران دەبەخشێ.. گرنگی ئەو روون كردنەوەیەش بە گرنگی دەلالەت و ئاماژە، یان بە مانایەكی دیكە بە ئاستە بەرزەكانی مانا و مانا قووڵەكانی ژیانەوە دەبەستمەوە، هەموو ئەوانەش پەیوەست بوونی ناوكۆییەكان بەیەكەوە تووندتر و دواجاریش بە دەقەوە بەندتر دەكات .. زۆرجار شیعرییەتی سادە بە مانای تەمومژ و بە بواری نادیارەوە دەلكێ، كەچی شیعرییەتی مانای شەفاف لای دلاوەر قەرەداغی بە داڕشتنی وشە و سەماكردنی وشەوە بەندە و لە پشت ئەو جۆرە لە شیعرییەت مانا قووڵەكانی ژیان وەستاون.. لەو كۆپلەیەدا بڕوانە وشەی (دەشێ) دەشێ ئەوە من نەبم كە ئێستا هەم دەشێ دڵۆپێك باران بم دەشێ نەخشێكی كاڵ بم بە كلیسایەكی كۆنەوە گەڕەكی شاعیران، ل33 لێرەدا توانای دووبارەكردنەوەی وشەی (دەشێ) پێش ئەوەی بە ناوكۆییەوە پەیوەست بێت، بەر لەوەی پەیوەست بێ بە ریتم و بونیادی دەقەوە، بە (ئاگامەندی دەروونی) شاعیرەوە بەندە. ئەگەر دووبارەبوونەوە تەعبیر لە هەڵویستی شاعیر و دیدی شاعیر نەكات.. ئەگەر دووبارەبوونەوە پەیوەست بە هەست و هەڵچوونی دەروونی شاعیرەوە نەبێ، هیچ ئاوێتەبوونێك لەگەڵ بونیادی دەق و خوێنەردا دروست ناكات.. لێرەدا دەشێ بونیادی دووبارەبوونەوە لە دەقدا (مانا) بكاتە میلۆدی و بەرزی بكاتەوە بۆ پایەی فرە رەهەندی... لە نێوان تۆ و چاومدا ئەڵێم تۆ ئاخر تۆ جوانتر دونیام پێشان ئەدەی لە نێوان تۆ دڵمدا هەر تۆ هەی چونكە ئەو كاتەی ئەشمرم تۆ لە نێو سینگمدا.. وەك دڵم لێئەدەی رۆژانێك من ئۆكۆردیۆنم دەژەند،ل11 (2) دەق قسان دەكات، واتە سیستمی زمان لە قسەكردندا بەرجەستە دەكات.. وەك دەزانین هەموو نەوەیەك سیستمی زمانی خۆی لەنوێوە دەسازێنێ، بەمجۆرە ئێمە هەمووان میراتگری فۆرمەلەكەرێكی نادیارین، بەڵام (كەس) قسان ناكات، قسەكەر لە چوارچێوەی سیستمێكدایە چ لە دەرەوە بێ، چ لە ناوەوە.. قسەكەر چارەسەری ئەو مانایە دەكات، كە دەیەوێت گوزارشتی لێبكات، ئەویش لە رێگای شیانەی گوزارشتكردنێك، كە زمان ملكەچی دەبێت! كاتێ دەق قسان دەكات، لە قسەكردندا ئاگایی مەعریفەی شیعری بەرز دەكاتەوە، جەوهەری ئاگامەندی ئەو مەعریفەیش بە سیستمی نوێی زمان و گوتنی جوانەوە بەندە.. ئەوەش زمان لە فرە تێگەیشتنی بزوێنەر و دروستكەردا دەدۆزێتەوە، دەمەوێ بڵێم لە خودی هەر قسەكەرێكدا نێودژی جیاواز هەیە، بەاڵم بۆ چارەسەركردنی شیانی ئەو گوزارشتەی كە زمان ملكەچیەتی، ئاگامەندی مەعریفی هەر یەكێك لە قسەكەران بۆ خۆی چارەسەرێكی مامناوەندی نێودژییەكەیە .. ئەگەر هێزی ریتم لە هونەری داڕشتندا بێت، ئەوە هێزی زمان قسان دەكات لە چارەسەری ئەو نێودژیەوە خۆی دەبینێتەوە، كە لە سەرەوە ئاماژەم بۆ كرد.. كەواتە دەستەواژەی )چارەسەری نێودژی( هەمان مانای )هونەری داڕشتن( دەبەخشێت، بەاڵم هونەری داڕشتن پەیوەندی بە ئاگامەندی دەروونییەوە دەكات و چارەسەری نێودژی پەیوەندی بە ئاگامەندی مەعریفییەوە هەیە، كەچی هەردووكیان خۆیان لە قواڵیی مانادا دەبیننەوە. (3) لە شیعری دالوەر قەرەداغیدا دووبارەبوونەوە بە شێوازی جۆراوجۆر ئامادەییەكی بەرچاوی هەیە، هەندێك لە قەسیدەكانی بە تەواوی لە سەر بونیادی دووبارەبوونەوە وەستاون و لە دووبارەبوونەوەوە بە رەگەزە جیاوازەكانی شیعرەوە دەلكێن، هەمیشە لە پشت دووبارەبوونەوەی قەرەداغیدا پاڵنەرێكی هونەری و رێسای چێژ و جوانی ئامادەیە.. لە رێگای دووبارەبوونەیەشدا جگە لە كوتبڕی، بەهای دەلالی و جوانی لە ویژدانی وەرگر و خوێنەراندا دەنوێنێ و جۆرێك لە هەستكردن بە قووڵی و جوانی دەبینرێت . بەڵام خەونبینی شاعیر لە نێوان ئاگایی دەروونی و ئاگایی مەعریفی دێت و دەچێت، بە هەردوو لادا دەشكێتەوە و ئاڵای سەركەوتنی شیعری لە لایەنێكدا نابینێتەوە، ئەوەش بەپێ تێگەیشتن)ی زمان، یان لە (فەشەلی تێگەیشتن) دروست دەبێت! واتە هەمیشە شاعیر پێش ئەوەی خودی خۆی بدۆزێتەوە، دەكەوێتە نێو بوونی زمانەوە، ئەگەرچی ئەوە بەرەو خودگەری و شێوازگەریمان دەكاتەوە، بەڵام قسان لە خودگەریی و شێوازگەریی ناكەم، بەڵكو هەوڵدەدەم ئیشكالییەتی زمان وەك تەنیاییەكی گەورە بۆ تێگەیشتن، لە رێگای هارمۆنییەتی نێوان ئاگایی دەروونی و ئاگایی مەعریفی بخەمە روو. زمان دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتییە، سیستمێكە یان تۆڕێكە لە ئاماژە، بابەتەكەی هەڕەمەكییە، یاسایەك دەستی بەسەرداگرتووە، تەنها لە رێگای تێگەیشتن لە تەواوی سیستمەكەوەنەبێ، ناشێ تێیبگەین.. بەڵام بە دیوەكەی دیكە سەرباری ئەوەی زمان سیستمە، بەڵام جیاوازییشە، چونكە ناشێ لە ڕەگەزەكانی زمان بگەین، تەنها لە رێگای بەراورد لەگەڵ رەگەزێكی دیكەی جیاوازەوە نەبێت. بۆ نموونە ناتوانین مانای وشەی (دوژمن) بزانین، تەنها لە رێگای بەراوردكردن بە وشەی (دۆست) نەبێ.. لەو قسانەوە دەشێ هەردوو چەمكی (هونەری داڕشتن) و (چارەسەری نێودژی) تەرجەمەی سەر (ئاگایی دەروونی) و (ئاگایی مەعریفی) بكەین! لێرەدا دەشێ بڵێم ناتوانین لە جەوهەری چەمكی ئاگایی دەروونی بگەین، تەنها لەگەڵ چەمكی هونەری داڕشتندا نەبێ.. لە هەردوو رووەوە زمان بە مانا جەوهەرییەكەی شیعرە . كەواتە لادان و خزینی زمان ناوێكی دیكەیە بۆ جێگیرنەبوونی ئەو خەونبینییە شیعرییەی لای شاعیر دەبینرێت: تا دوا شەڕی ئەو قسانە لەوێ بووم تا دوا چۆڕی ئەو خواحافیزیی و تا دوا تنۆكی ئەو دڵنەوایی و تا دوا گەڵای ئەو رەقبوونەوە ناكاوەش! مەلەك رێحان، ل27