شێوازی پێکەوەگونجاندنی زەمەنەکان
عەبدولموتەلیب عەبدوڵا
كات بەشی خۆشەویستیت ناكات ناچارم لە زەمەنی قسە ببڕم و بیدەمە دەم زەمەنی دڵەخورپێ دلاوەر قەرەداغی لە كۆمەڵە شیعری (ڕۆژانێك من ئۆكۆردیۆنم دەژەند، ل104) لە نێوان زەمەنی (خۆشەویستی) و زەمەنی (قسەكردن) دوو جیاوازی گەورە هەیە: خۆشەویستی پەیوەندی بە زەمەنی ستوونییەوە هەیە و قسەكردن بە زەمەنی ئاسۆیی، یەكەمیان ناوەكییە، دووەمیان دەرەكی، یەكەمیان زەمەنی ڕێكەوت و زەمەنی پچراوە، دووەمیان زەمەنی بەیەكگەیشتن و زەمەنی بەردەوامییە، یەكەمیان شیعرە و دووەمیان گێڕانەوە! زەمەنی خۆشەویستی زەمەنی دڵەخورپەیە، زەمەنی قسەكردن زەمەنی یادەوەرییە. زەمەنی گێڕانەوە لە بیركردنەوە هەڵدەقوڵێت، ئاكامی ئەزموون و بیرەوەرییە. زەمەنی شیعریی كردەیەكە مەرج نییە پشت بە تێگەیشتنی فیكری و ئەزموون و بیرەوەری ببەستێت! كردەی شیعریی ئەزموون نییە، بیرەوەری نییە، فیكر نییە. كردەی شیعریی دڵەخورپەیەكی ساتەوەختییە، شیعرییەت لە خود سەرچاوە ناگرێت، خود شیعر ناناسێت، خود ئەو كاتە شیعر دەناسێت كە كەوتۆتە نێو شیعرەوە، لە ساتەوەختی نووسینی شیعردا خود بوونی نییە، خود بە ئەزموونی خودەوە بەندە، شیعر لە شیعرییەتەوەیە. (گاستۆن ڕۆبناڵ) پێی وایە واقیعی زەمەن تەنها لە چركەساتدایە، یان زەمەن واقیعێكە بە چركەسات ئابڵوقە دراوە و دەكەوێتە نێوان دوو عەدەمەوە. بەڵام لای (هنری برگسۆن لویس) زەمەن (پێشبینیكردن؛ حدس)ی دەیموومەیە، برگسۆن ڕەهایی لە بەردەوامییدا دەبینێتەوە، پێی وایە بەردەوامی زەمەنی حەقیقییە. دەیەوێ بوون لەسەر دەیموومە وێنا بكات. (گاستۆن باشلار) كتێبی (جدلیە الزمن) لە سەر تێزەكەی ڕۆبناڵ هەڵدەنێ و دیموومەی زەمەن بەو مانایەی كە لای برگسۆن هەیە، ڕەتدەكاتەوە و دەڵێت زەمەن بەیەكەوەنووساو نییە، بەڵكو لەیەكجیایە (متصل نییە، منفصلە). هەروەها دەڵێ بەهۆی فیكری بەیەكەوەنووساوەوە (متصل) ناتوانین بەشێوەیەكی جەوهەری بەرەو یەكێكی دیكە بگوازینەوە. یادەوەری لە ڕێگای ئەزموونێكەوە ڕەوتی فیكری بەجێ دەهێنێ. (ئالان بادیۆ) لە كتێبی (لە ستایشی خۆشەویستیدا) دەڵێ خۆشەویستی بڕوابوونە، حەقیقەتەكەی لە سودەفەبوونیدایە. خۆشەویستی بەرەو فیكرەیەكمان دەبات، كە پێیوایە ناتوانین دنیا ئەزموون بكەین، تەنها لە دیدی جیاوازەوە نەبێت! خۆشەویستی جیاوازی بەرجەستە دەكات. زەمەنی شیعریی لە دەرەوەی بەیەكگەیشتنە و دنیا لە بارێكی سەختدایە، دنیا بەكار هێنراوە، بەكارهێنراوێكی بێ ژمار. قۆناغی منداڵی و گەنجیی و پیریی لە زەمەنی گێڕانەوەدا قۆناغەكان لە ژمار نایەن، بەڵام زەمەنی شیعریی بۆ تەمەن ناگەڕێتەوە، شیعرییەت بە تەمەن پێوانە ناكرێت، زەمەنی شیعریی بە داهێنان دەپێورێت، بە شیعرییەت پێوانە دەكرێت! زەمەنی گێڕانەوە گەورەكان بەسەرچووە، زەمەن زەمەنی ساتەوەختی شیعر و خۆشەویستی و دڵەخورپەیە! زەمەنی گێڕانەوە زەمەنی بەردەوامی و حیكایەتەكانی بەر ئاگردانە، زەمەنی شیعر زەمەنی ساتەوەخت و لە ناكاوە. ئەگەرچی دەیموومە پێدراوی ڕاستەوخۆی ئاگاییە، بەڵام ئەو دیموومەیە دەستەمۆیە، كەواتە (ئاگایی دەیموومە) لە شارەزایی دەرەكی وەرگیراوە، چ بەهۆی (دابڕان یان بەردەوامی) بێت. بەو مانایەش لای باشلار ئاگاییمان بە زەمەن، ئاگاییە بە ساتەوەخت: زەمەن واقیعی نییە تەنها لە چركەساتدا نەبێت. لای باشلار هونەر، دابڕان لەگەڵ بەردەوامی ژیانی (رۆژانەی باو) دروست دەكات. چونكە بەردەوامی ژیان نابەردەوامی لەدایكبوونە. ئێمە لەو ساتەوەختەدا دەژین، هەر لەو حاڵەتەدا هەستدەكەین هەین، واتە لەو ساتەوەختە و بەهۆی ئەو چركەساتەوە هەست بە بوونی خۆمان دەكەین. لەنێوان هەستكردن بە ئێستا و هەستكردن بە ژیان هاویەكییەكی (وەكیەكی) ڕەها هەیە. لێرە لە دیدی ژیانەوە دەتوانین هەوڵدەین بەهۆی ئێستاوە لە ڕابردوو بگەین، بەبێ ئەوەی بەردەوام هەوڵدەین بەهۆی ڕابردوو ڕاڤەی ئێستا بكەین. (دلاوەر قەرەداغی) شێوازی گێڕانەوە بە وزەی شیعریی بارگاوی دەكات، هەناسەی شیعریی بە گێڕانەوە درێژ دەكاتەوە، گێڕانەوە بە شیعرییەت دەكاتەوە، شیعرییەت بە گێڕانەوە دەنەخشێنێ. دلاوەری شاعیر لە گێڕانەوە دەكاتەوە و بە دڵەخورپێی دەلكێنێ، لە زەمەنی شیعرییەت دەكاتەوە و بە ئەویدیكەی بۆگێڕەوەی دەسپێرێ! دنیای شیعر لای دلاوەری شاعیر سەر بە شێوازی بەیەكەوە گونجاندنی زەمەنەكانە؟! هەر شاعیرێك زەمەنی خۆی پرۆسیسە دەكات، دلاوەر زەمەنی تایبەت بەخۆی هەیە، دەشێ بڵێم لە كۆی بەرهەمە شیعرییەكانیدا تا كۆمەڵە شیعری (ڕۆژانێك من ئۆكۆردیۆنم دەژەند، چاپی ناوەندی ڕۆشنبیریی ئەندێشە، 2015) هەوڵدەدات زەمەنی گێڕانەوە بە شیعر بارگاوی بكات! مەبەستمە بڵێم بۆ جوانكردنی زەمەنی گێڕانەوە وزەی شیعریی لە چنینی دەستەواژەی شیعرییدا هەڵدەگرێتەوە، وەك چۆن هەوڵدەدات زەمەنی شیعریی بە گێڕانە بارگاوی بكات، واتە شیعرییەت لە ڕێگای زەمەنی ئەویدیكەی جیاواز تاقی دەكاتەوە! دلاوەر قەرداغی دەكەوێتە نێوان دوو عەدەمەوە، شیعرییەت و ئەویدیكەی جیاواز. جیاوازی نێوان (شیركۆ بێكەس) و (دلاوەر قەرەداغی) لە شێوازی بەیەكەوە گونجاندنی زەمەنەكاندا ئەوەیە، كە شیركۆ بێكەس لە پێناو بەردەوامی شیعرییەت دەنەخشێنێ، دلاوەر قەرەداغی لە پێناو عەدەمییەت! شێركۆ بێكەس مێژووگەریی دەكاتە بابەتی شیعرییەت، دلاوەر قەرداغی عەدەمییەت دەكاتە بابەتی شیعرییەت. هەموو ئەوانەش دوو تێگەیشتنی جیاواز و دوو بیركردنەوەی جیاواز و دوو دنیابینی جیاواز ڕابەرایەتیان دەكات... (هانز جۆرج گادامێر) پێیوایە هەر كەسێك زەمەنی تایبەت بەخۆی هەیە، هەر كەسێك زەمەنێكی سەربەخۆی هەیە. (ئێمە لەپڕ بەئاگا دێین كە كەسێك پیر بووە، یان زەمەنی منداڵی تێپەڕاندووە) بەمجۆرە گادامێر زەمەنی برگسۆنی بە زەمەنی كاتژمێر دادەنێت، زەمەنی كاتژمێریش دەكەوێتە دەرەوەی زەمەنی تایبەتیمانەوە. لە نێوان زەمەنی كاتژمێر و زەمەنی تایبەتدا دلاوەر قەرداغی خۆی بە عەدەمەوە هەڵواسیوە، عەدەمیەت بە شیعرەوە دەكات و شیعرییەت لە عەدەمەوە هەڵدەگرێتەوە.